آشنایی با ضدعفونیکنندهها
تاثیر الکل بر باکتری و ویروس:
انجمن پرستاران اتاق عمل آمریکا معتقد است الکل‌ها در غلظت‌های 60-70 درصد اثر خوبی در اسکراب جراحی دارند. به طوریکه قادرند به سرعت و به مقدار زیادی باکتری‌های پوست راکاهش دهند. روتر معتقد است که در بین ضدعفونیکنندههای پوست، الکل سریع‌تر از سایر عوامل، اثر ضد عفونی‌کنندگی دارد. تحقیقات نشان داده‌اند که ترکیبات حاوی الکل ممکن است اثر بیش‌تری نسبت به محلول‌های ضدعفونیکننده به تنهایی برپاتوژن‌های مقاوم داشته باشند.
انواع الکل:
اتانول
الکل طبی یا اتانول با دناتوره کردن (منعقد کردن) پروتئین‌های داخل سلولی باعث مرگ موجودات تک سلولی و میکروب‌ها شده و هر چقدر که غلظت آن بیشتر باشد، این عمل را بهتر انجام می‌دهد. محلول ۸۵٪–۷۰ آن به عنوان محلول ضدعفونیکننده کاربرد دارد. اتانول با تغییر دادن پروتئین و حل کردن چربی، میکروارگانیسم‌های آن‌ها را از بین می‌برد. البته این عمل فقط در برابر باکتری‌ها و ویروس‌ها و قارچ‌ها مؤثر است.
ایزوپروپانول
ایزوپروپیل الکل یک ترکیب آلی است که عناوین دیگری نیز همچون ایزوپروپانول و ۲- پروپانول دارد. این ماده شیمیایی در گروه ترکیبات الکل‌ها قرار دارد و بویی تند و شدید، شبیه به تمام الکل‌ها دارد. کاربرد و نقش ایزوپروپیل الکل به دلیل خاصیت ضدباکتریایی در بهداشتی و پزشکی بسیار با اهمیت و پررنگ است و از آن در تهیه و ساخت انواع صابون و لوسیون استفاده می‌شود و در عمل‌های جراحی به عنوان ضدعفونیکننده پوست کاربرد دارد. سرعت تبخیر ایزوپروپیل مشابه با اتانول است و به همان روش سلول‌های باکتریایی و ویروسی را نابود می‌کند ولی با توجه به اینکه آسیب کمتری به بافت‌های زنده پوست می‌زند، برای ضدعفونی کردن پوست بهتر از اتانول است.
یکی دیگر از مزایای ایزوپروپیل الکل نسبت به اتانول این است که سمّیت کمتری دارد به همین دلیل از آن به طور گسترده به عنوان حلّال و مایع تمیزکننده استفاده می‌شود.
آب اکسیژنه
پراکسید هیدروژن(آب اکسیژنه) طبق مطالعات گسترده پراکسید هیدروژن دارای اثرات مطلوب ضد باکتری، ویروسیدال، اسپورسیدال و قارچ‌کش می‌باشد.
مکانیسم عملکرد پراکسید هیدروژن با تولید رادیکال‌های هیدروکسیل می‌باشد. این رادیکال‌های هیدروکسیل می‌توانند لیپیدهای غشایی، DNA و سایر اجزای سلولی ضروری را مورد حمله قرار دهد. محلول 0.5% پراکسید هیدروژن می‌توانند در یک دقیقه باکتری‌ها و ویروس‌ها را ازبین ببرد و در 5 دقیقه مایکوباکتریوم و قارچ‌ها را از محیط حذف نماید.
در مطالعات با محلول پراکسید هیدروژن با غلظت‌های 3% و 10% مشاهده گردید که محلول 10% قادر به از بین بردن 1000000 اسپور گونه‌های باسیلوس در مدت زمان 60 دقیقه می‌باشد. و محلول 3% در 150 دقیقه این عمل را انجام می‌دهد.
محلول 7% در عرض 6 ساعت عمل اسپورکشی را انجام می‌دهد ولی مایکوباکتریوم را در مدت زمان 20 دقیقه، قارچ‌ها و ویروس‌ها را در 5 دقیقه و باکتری‌ها را در 3 دقیقه از بین می‌برد.
غلظت 6 تا 25% پراکسید هیدروژن بعنوان یک ماده استریل‌کننده شیمیایی مطرح می‌باشد. محلول‌های آماده قابل مصرف به طور معمول دارای 7.5% پراکسید هیدروژن و 0.85% اسید فسفریک(جهت حفظ pH پایین) می‌باشد.
پراستیک اسید
پراستیک اسید به اثر سریع رو میکروارگانیسم‌ها معروف می‌باشد. و از مزایای آن فقدان محصولات جانبی مضر در طبیعت می‌باشد که در نهایت به اسید استیک، آب و اکسیژن تجزیه می‌شود. از برتری‌های دیگر این ماده اثرگذاری آن در دمای پایین و مواد آلی می‌باشد. مکانیسم عملکرد پراستیک اسید مشابه سایر عوامل اکسید‌کننده می‌باشد و موجب تخریب پروتیین‌ها می‌شود، نفوذ‌پذیری دیواره سلولی را مختل و گروه‌های سولفیدریل و گوگرد را در پروتئین‌ها و آنزیم‌ها اکسید می‌کند. پراستیک اسید می‌تواند باکتری‌های گرم مثبت و گرم منفی، قارچ‌ها و مخمر‌ها را در کمتر از 5 دقیقه با غلظت ppm 100 تخریب نماید.
ترکیب پراستیک اسید و پراکسید هیدروژن: طبق مطالعات انجام گرفته ترکیب پراستیک اسید و پراکسید هیدروژن تمام میکروارگانیسم‌ها در مدت زمان 20 دقیقه از بین می‌برد. و ترکیبی شامل 0.08% پراستیک اسید و 1% پراکسید هیدروژن عملکرد بهتری نسبت به مایکوباکتریوم‌های مقاوم به گلوتارآلدیید دارند.
ترکیبات آمونیوم چهارتایی
ترکیبات آمونیوم چهارتایی که عموما به نام کوآت‌ها شناخته می‌شوند، قادر به از بین بردن طیف وسیعی از میکروب‌ها می‌باشند. اثرگذاری این ترکیبات، به ویژه بر روی باکتری‌های گرم مثبت بسیار قابل توجه است. این اثربخشی، حتی در غلظت‌های پایین از این مواد ضدعفونیکننده نیز قابل رؤیت می‌باشد.
یک ساختار کوآت، یک مولکول دارای نیتروژن می‌باشد که به چهار گروه آلی (ارگانیک)، متصل شده است. عملکرد ضدمیکروبی چنین ساختاری بدین گونه است که می‌تواند مواد مغذی را دور از دسترس میکروارگانیسم‌ها نگاه داشته و همچنین، از این که میکروب‌ها بتوانند ضایعات خود را به بیرون نشر دهند، جلوگیری می‌کند.
نکته‌ی جالب توجه در خصوص این دسته از ضدعفونیکنندهها آن است که استفاده از آن‌ها بر روی سطوح، می‌تواند تا مدت معینی از رشد میکروارگانیسم‌ها جلوگیری به عمل آورد.
چنانچه QACها یا ترکیبات آمونیومی چهارتایی در غلظت‌های بالا تهیه شوند، می‌توانند به عنوان دترجنت مورد استفاده قرار گیرند؛ زیرا، در آن صورت، دارای خواص لیپوفیل (چربی دوست) و هیدروفیل (آبدوست) می‌باشند.
کوآت‌ها مطابق با نوع مصرفی که دارند، با فرمولاسیون‌های مختلف تهیه می‌شوند. استفاده‌ی صحیح از این مواد، در کارخانه‌های فرآوری مواد غذایی، مدارس، مراکز خدمات بهداشتی و منازل، می‌تواند با کاهش عفونت‌ها، سطح سلامت را به میزان قابل توجهی افزایش دهد.
ترکیبات آمونیوم چهار ظرفیتی جدید برای گندزدایی کردن سطوح وتجهیزات استفاده می‌شوند. این ترکیبات طی 1 الی 2 دقیقه با سیل سل را نابود کرده و همچنین اثر بالایی روی عوامل ویروسی دارند.
ضدعفونیکنندههای بیمارستانی
ضدعفونیکنندهها یا مواد آنتی سپتیک دسته‌ای از مواد ضد‌میکروب هستند که در سطح بافت‌های زنده پوست و بدن استفاده می‌شوند و با اثر بر باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها، اسپور باکتری‌ها و سایر ارگانیسم‌ها آن‌ها را از بین می‌برند و یا از رشد آن‌ها جلوگیری می‌کنند. این گروه از مواد اصولا جدا از آنتی‌بیوتیک‌ها و گندزداها هستند، زیرا آنتی‌بیوتیک‌ها در داخل بدن باکتری را به طور ایمن از بین می‌برند.
ضدعفونیکنندهها از عفونت، پوسیدگی و گندخونی جلوگیری می‌کنند. استفاده از ضدعفونیکنندهها برای تأمین سلامتی بسیار ضروری است و از عوامل مهم پیشگیری از بیماری‌ها بخصوص، بیماری‌های مسری می‌باشد. تفاوت اصلی میان ضدعفونیکننده و پادزیست یا آنتی‌بیوتیک در این است که مواد ضدعفونیکننده فقط استعمال خارجی دارند و باکتری‌ها را نابود می‌سازند در حالی که پادزیست‌ها پس از مصرف خوراکی یا تزریقی وارد خون می‌شوند و عوارض کمی برای بدن دارند. همچنین از مواد ضدعفونیکننده برای ساخت مواد گندزدا استفاده می‌شوند.
مواد ضدعفونیکننده شامل دو دسته هستند، مواد ضدعفونیکننده باکتری کش (به انگلیسی: (Bactericide)) که قابلیت نابودسازی مستقیم سلول باکتری از طریق نابودسازی دیواره آن که منجر به جذب آب، تورم و ترکیدن آن می‌شود را دارند و مواد ضدعفونیکننده مهارگر باکتری که از رشد و تقسیم سلولی باکتری جلوگیری می‌کنند.
یکی از مهمترین بحث‌ها و کارهایی که مسئول بهداشت محیط بیمارستان بایستی که کنترل دقیقی بر روی آن داشته باشد، گندزداها و ضدعفونیکنندههای بیمارستانی است که به شکل مختصر در زیر به آن می‌پردازیم.
گندزدایی عبارت است از حذف تعداد زیاد میکرو ارگانیسم‌های پاتوژنی که بر روی اشیاء بی جان وجود دارند به جز اسپور باکتری.
تعداد کمی از گندزداها می‌توانند اسپور باکتری‌ها را از بین ببرند مشروط به اینکه مدت زمان مواجهه طولانی باشد که به این مواد استریل کننده‌های شیمیایی می‌گویند.
سطوح مختلف گندزدایی و استریلیزاسیون
گندزدایی در سه سطح انجام می‌شود:
۱- گندزدایی در سطح بالا
۲- گندزدایی در سطح متوسط
۳- گندزدایی در سطح پایین و کم
ماده‌ای که در بیمارستان برای کنترل میکرو ارگانیسم‌ها و ضدعفونی محیط بیمارستان به کار می‌رود باید دارای شرایط زیر باشد:
• خاصیت ضدمیکروبی داشته باشد.
• قدرت ضدمیکروبی پایدار داشته باشد.
• قابل حل در آب و حلال‌های دیگر باشد.
• پایین نبودن قدرت ماندگاری و تجزیه نشدن ماده در مدت زمان کوتاه.
• سمی نبودن برای انسان و حیوان.
• خاصیت ضد میکروبی در حرارت بدن یا اتاق.
• قدرت نفوذ بالا.
• در دسترس و ارزان بودن.
مهمترین گروه‌های عوامل ضدمیکروبی
۱- فنل و ترکیبات فنلی: با انعقاد پروتین باکتری‌ها و تخریب غشاء سلولی کار خود را انجام می دهد.
۲- الکل‌ها: در غلظت ۳۰-۷۰ درصد بیشترین اثر ضد میکروبی را دارند مثل الکل اتیلیک.
۳- هالوژن‌ها: شامل مواد یدی، کترین و فلورین هستند.
۴- ترکیبات فلزات سنگین: مثل متانن، ترکیبات نقره و مس.
۵- ترکیبات چهارتایی آمونیوم: جزو دترجنت‌های کاتیونی هستند.
۶- آلدییدها: مثل گلوتارآلدیید و فرم آلدیید.
۷- مواد گازی: مثل استریل کننده‌های گازی شکل.
گندزداها و ضدعفونیکنندههای شیمیایی در بیمارستان عمدتاً از مواد زیر هستند
۱- کلر: ترکیب مورد استفاده در این گروه هیپوکلریت است که با آزاد کردن کلر موجب عمل گندزدایی می‌شود.
۲- ید: محلول۲ درصد آن به عنوان ضدعفونی استفاده می‌شود.
۳- بتادین: از ترکیبات ید بوده و دارای اثر پاک‌کنندگی زیاد روی اسپور باکتری‌ها و قارچ است.
۴- آب اکسیژنه: بی ثبات و نا پایدار است و برای ضدعفونی کردن چرک زخم‌ها مخصوصاً مواقعی که زخم خشکیده باشد به کار می‌رود. همیشه آب اکسیژنه را باید به صورت محلول بکار برد نه خالص.
۵- اسید فرمیک یا فرم آلدیید: یک گندزدای گازی است که روی اسپور باکتری‌ها به خوبی عمل نمی‌کند ولی میکروب‌کش بسیار قوی است. در ضمن نمی‌تواند با اطمینان میکروب سیاه زخم و کزاز را نابود کند.
۶- فنل و مشتقات آن: برای گندزدایی ظروف آلوده به خلط سینه و گندزدایی توالت‌ها کاربرد دارد.
۷- کرزول: برای گندزدایی مدفوع و خلط سینه بیماران کاربرد دارد.
۸- کرئولین: محلول کرزول + یک ماده نفتی + صابون را کریولین گویند. که برای گندزدایی توالت‌ها به نسبت ۵ درصد کاربرد دارد.
۹- پرمنگنات پتاسیم: یک میکروب‌کش بسیار قوی است. در مجاورت مواد آلی ارزش میکروب‌کشی آن از بین می‌رود.
۱۰- دترجنت‌ها: برای پاک کردن مواد خارجی و کثافات در مجاورت آب بکار می‌روند.
۱۱- آمونیم چهارتایی: جزو دترجنت‌هاست ودر گندزدایی بیمارستان بکار می‌رود.
۱۲- افروز: از دترجنت‌های کاتیونی که برای گندزدایی محیط بیمارستان و لوازم آن بکار می‌رود.
۱۳- هالامید: برای ظروف آشپزخانه، گندزدایی دستشویی‌ها و ضدعفونی کردن دست‌ها است.
اسکراب جراحی چیست
اسکراب به اصطلاح به شستن دست‌ها قبل از اعمال جراحی گفته می‌شود. به تکنسینی که در حین جراحی دست می‌شورد و به پزشک جراح در حین عمل کمک می‌کند نیز اسکراب گفته می‌شود و به تکنسینی که دست نشسته و در محیط اتاق عمل وسایل مورد نیاز را در اختیار جراح و کمک جراح (اسکراب) می‌گذارد، سیرکولر گفته می‌شود.
نحوهی شستن دست‌ها قبل از عمل جراحی و یا به اصطلاح اسکراب، روشی خاص است و به یک سری نکات در حین این اقدام باید دقت کرد.
یکی از نکات، مدت زمان شستن دست‌ها یا اسکراب است. در مورد مدت زمان شستن دست‌ها یا اسکراب اختلاف نظر وجود دارد ولی حداقل این زمان سه دقیقه در نظر گرفته شده است و بسته به روش‌های اسکراب، سه دقیقه، چهار دقیقه، پنج، شش و ده دقیقه تعریف شده است.
نکاتی که در اسکراب (غیر از مدت زمان) مطرح است، نحوهی اسراب یا شستن دست‌ها است. به اینصورت که باید از ناخن‌ها و انگشتان شستشو و اسکراب شروع شود و بعد به کف دست، پشت دست، مچ دست، ساعد و بازو حدود پنج تا هشت سانتی‌متر بالاتر از آرنج ختم شود. در ضمن در طول مدت اسکراب یا شستن دست‌ها و بعد از این عمل باید در تمام این مدت دست‌ها بالاتر از ساعد نگه داشته شود، بطوریکه آبی که در حین اسکراب جاری می‌شود از سمت نوک انگشتان و دست به سمت ساعد و آرنج بریزد و جراح و کمک جراح (اسکراب) به هیچ عنوان حق ندارد که دست‌ها را پایین تر از ساعد و آرنج نگه دارد.
روش معمول به این صورت است که مدت یک دقیقه با محلول ضدعفونیکننده انگشتان، کف دست، پشت دست و مچ دست تا بالای ساعد شسته می‌شود و بعد آبکشی می‌شود و سپس به مدت حداقل سه دقیقه با برس‌های مخصوصی که استریل است و وجود دارد شستشوی ناخن‌ها، انگشتان و دست‌ها، مچ دست، ساعد و بالای آرنج انجام می شود و بعد مجددا آبکشی انجام می‌شود.
یکی از نکات در حین اسکراب یا شستن دست‌ها قبل از عمل جراحی این است که دست‌ها به هیچ صورت نباید تماس با اجسام خارجی حتی سینک و دستگیره‌ی شیر آب داشته باشد.
در حال حاضر در اکثر اتاق‌های عمل یا شیرهای اتوماتیک وجود دارد که بدون برخورد دست با شیر آب شستشو انجام می‌شود و یا دستگیره‌هایی وجود دارد که با کمک همکار دیگری از جراح، باز و بسته می‌شود و یا اینکه خود جراح و کمک جراح با بازوی خود و قسمتی که در محدوده‌ی اسکراب یا شستشو نیست، شیر آب را باز و بسته می‌کند.